Władztwo komunalne w hanzeatyckich miastach Prus i Inflant w średniowieczu

Projekt sfinansowany przez Narodowe Centrum Nauki w ramach realizacji umowy nr UMO-2016/21/B/HS3/03099.

W ramach realizacji projektu podjęte zostały badania nad funkcjonowaniem władzy w dużych miastach Prus i Inflant w średniowieczu. W przeciwieństwie do dotychczasowego stanu wiedzy, który uwzględniał przede wszystkim prawne podstawy ustroju komunalnego, w centrum zainteresowania zespołu badawczego pozostawały narzędzia umożliwiające wykonywanie władzy przez rady miejskie.

Badania koncentrowały się na czterech obszarach badawczych: formalno-prawnych ramach władzy komunalnej, piśmienności pragmatycznej, urzędnikach najemnych i sługach, oraz prezentacji własnej władztwa komunalnego. Szeroki zakres chronologiczny badań, od XIII do początku XVI w. umożliwił ukazania dużej dynamiki badanych aspektów komunalnego władztwa. Badania porównawcze, wykazały konserwatywny charakter prawnych podstaw władzy komunalnej. Rzeczywisty zakres kompetencji i znaczenia politycznego rad miejskich i wspólnoty obywateli zależał przede wszystkim od warunków społecznych i politycznych poszczególnych miasta oraz relacji między władzą terytorialną a miejskimi grupami rządzącymi. Z reguły normowanie porządku politycznego nie nadążało za rzeczywistością polityczną. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim udziału wspólnoty mieszczan w podejmowaniu decyzji politycznych, który traktowany był jako swoisty wentyl bezpieczeństwa w rozwiązywaniu wewnętrznych napięć politycznych.

Badania prowadzone w ramach projektu wykazały, że zróżnicowane zasięg aspiracji politycznych gminy miejskiej, które początkowo domagały się głównie pasywnego udziału i wiedzy o podejmowanych działania politycznych i administracyjnych rad. Wyraźniejsze dążenia do bezpośredniego udziału gmin w sprawowaniu władzy pojawiają się w dużych miastach pruskich i inflanckich dopiero od połowy XV wieku. Analiza organizacji i działalności kancelarii miejskich wykazała podobną we wszystkich badanych miastach dynamikę rozbudowy piśmienności pragmatycznej oraz rozwoju źródeł sfragistycznych. Wspólną cechą badanych miast jest rozwój biurokracji, wyrażający się zarówno tworzeniem w obrębie rad specjalistycznych urzędów, jak i będących efektem ich działalności nowych form piśmienności pragmatycznej. Niezależnie od różnic w podstawach prawnych i ustrojowych widoczny jest proces ujednolicenia form pracy kancelarii i ich produkcji aktowej. Za wspólną cechę miasta inflanckich i pruskich można też uznać proces racjonalizacji zarządzania finansami miejskimi.

Analizy porównawcze ukazały rolę pisma i ikonografii (pieczęcie) w prezentowaniu obrazu miasta, którego podstawowym i trwałym elementem była idea wspólnoty i udziału obywateli w podejmowaniu decyzji dotyczących dobra wspólnego. W zależności od rozwoju oligarchicznego władztwa rady, w prezentacji własnej miasta w coraz większym stopniu uwzględniano dominującą pozycję rad. Należy jednak podkreślić, że w całym badanym okresie idea dobra wspólnego i partycypacji obywateli we władzy zachowały swoje znaczenie jako fundament komunalnego porządku politycznego, szczególnie widoczne stawały się one w sytuacjach zagrożenia zewnętrznego i konfliktów wewnętrznych.

Porównaniem zakresu obowiązków, form zatrudnienia i wynagradzania personelu służebnego w dużych miastach pruskich i inflanckich wykazało znaczący wzrost liczby urzędników najemnych i sług w okresie od połowy XIV do początku XVI w. jak i proces tworzenia wyspecjalizowanego personelu. Tendencje te wskazują na racjonalizację sprawowania władzy komunalnej. Badania porównawcze wskazują również na arystokratyzację władz miejskich. Elementem tego zjawiska stawał się ekskluzywnego dwór rady, tworzony przez zespół sług i najemnych urzędników.

Konferencje / Sympozja:

Roman Czaja, ”Konflikty wewnętrzne w miastach pruskich w późnym średniowieczu na tle innych miast nadbałtyckich”, w: konferencja: „Konflikty w miastach Królestwa Polskiego, Rzeczypospolitej, Pomorza i Śląska w XIII–XVIII wieku i sposoby ich przezwyciężania”, Warszawa 28-29.09, 2021
Roman Czaja, “Städtische Investitionen des Deutschen Ordens in Preußen", w: konferencja “Der Deutsche Orden als Bauherr. Auf- und Ausbau der Infrastrukturen”, Gdańsk 21-22.06.2021, konferencja międzynarodowa organizowana przez Internationale Historische Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens
Roman Czaja, "Der Deutsche Orden und seine Städte: Landesausbau als Rahmen des Rechtstransfers”, w: konferencja międzynarodowa “Kulturelle Vernetzung in Europa. Das Magdeburger Recht und seine Städte”, Magdeburg 5.-7.10. 2017,

Wydarzenia popularyzujące naukę:
Roman Czaja, wykład publiczny „Rat und Bürgerschaft in den Hansestädten des Baltikums im Mittelalter – kommunale Selbstdarstellung und verfassungsrechtliche Realität", University of Debrecen, 5.06. 2018

Publikacje:

J. Tandecki, Piśmienność pragmatyczna, pisarze i kancelarie w wielkich miastach pruskich i inflanckich w średniowieczu, Toruń 2021

Władztwo komunalne w hanzeatyckich miastach Prus i Inflant w średniowieczu, red.  J. Tandecki, R.Czaja, Toruń 2021

R.Czaja, J. Tandecki, Kommunale Herrschaft im preußischen Ordensland. Eine Studie zur Entwicklung des Ratsregiments im Spätmittealter, złożone do druku w wydawnictwie Vandenhoeck & Ruprecht Verlage Unipress, Göttingen (planowany druk 2022)