Normowanie miejskiej rzeczywistości w Toruniu w średniowieczu i wczesnej nowożytności

Projekt wpisuje się w badania nad organizacją życia miejskiego oraz relacjami między władzą komunalną a społeczeństwem miejskim obszaru Prus w średniowieczu i wczesnej nowożytności. Duży potencjał badawczy dla tego typu analiz posiadają źródła normatywne, a zwłaszcza zarządzenia prawa stanowionego. Analizy treści tych źródeł pozwalają na określenie wizji wspólnoty miejskiej w oczach ustawodawcy. Celem projektu jest analiza owych zmieniających się w czasie wyobrażeń rządzących na temat porządku społecznego i organizacji życia komuny miejskiej. Zainteresowaniem objęte zostaną motywy, którymi kierowali się ustawodawcy oraz ustanawiane przez nich narzędzia dyscyplinowania społecznego. Obiektem analiz nie będzie sam proces powstawania zarządzeń prawnych, który został już w dużej mierze przebadany lecz treść oraz cel, który chciano osiągnąć – konkretna wizja miasta i porządku społecznego. Analizy te zostaną przeprowadzone na przykładzie średniowiecznego i wczesnonowożytnego Torunia (Stare Miasto lokowane w 1231 r., Nowe Miasto w 1264; połączone w 1454 r.). Zachowana baza źródłowa pozwala na najszersze (spośród innych miast pruskich) porównania materiału w wymiarze chronologicznym – pocz. XIV w. do poł. XVI w. Stare i Nowe Miasto Badania nad rozwojem ustroju miast „zachodnioeuropejskich”, pokazują leżącą u ich podwalin ideę dobra wspólnego (Gemein Nutz), mającą prowadzić do zgodnego i bezpiecznego współżycia mieszkańców na ograniczonym obszarze. Realizacja owej idei w praktyce była wyrazem interesów tych, którzy owo prawo stanowili. W XIII w. udział w stanowieniu prawa w miastach miało jeszcze zgromadzenie obywateli, a rada miejska pełniła jedynie rolę wykonawczą woli wspólnoty. Już w XIV w. zauważalne jest zawężanie wpływu obywateli na stanowione prawo i oligarchizacja rządów rady, która stała się głównym organem decyzyjnym i ustawodawczym miast. Należy odpowiedzieć na pytanie o to, czy i na ile ów proces zagarniania uprawnień wspólnoty przez radę jest zauważalny w zapisach prawnych Starego i Nowego Miasta Torunia, w jakich obszarach życia się przejawiał? Źródła normatywne będą zatem traktowane jako narzędzie do realizacji przez ustawodawców własnego obrazu społ. miejskiego obu miast. Uwzględnić należy także wpływ rozporządzeń krajowych stanowionych przez pana terytorialnego dotyczących miast. Interesować mnie będzie zatem z jednej strony dynamiczny obraz społ. Widziany oczami ustawodawcy, w świetle zapisów prawnych pochodzenia miejskiego, a z drugiej strony obraz tegoż wyłaniający się z zapisów krajowych. Podstawową bazą źródłową będą zachowane dwa miejskie wilkierze miasta Torunia - z ok. 1300 r. z Nowego Miasta Torunia (najstarszy zachowany w Prusach) oraz wilkierz z 1524 r. połączonych miast (dwa odpisy z 2 poł. XVI w.). Treść obu odpisów wilkierzy z 1524 r. zostanie porównana i poskutkuje opracowaniem edycji (różnią się 18 art.). Jeśli krytyka edycji wilkierza nowomiejskiego to wskaże, przewiduje się także opracowanie nowej edycji źródła z ok. 1300 r. Lukę dla niezachowanych wilkierzy XV-wiecznych Starego i Nowego Miasta Torunia wypełniają w pewnym stopniu zapisy protokołów rady i zapisy wilkierzowe zawarte w zbiorze tzw. Thorner Denkwürdigkeiten (1345-1547; odpis z XVII w.). Edycja wykonana przez Voigta w 1903 r. dotąd nie doczekała się krytycznej analizy. Zostanie ona przeprowadzona i zostanie opracowana nowa edycja. Wykorzystane zostaną także zapisy zarządzeń i wilkierzy krajowych oraz zachowane statuty cechowe i brackie z obszaru Torunia (zob. literatura) oraz źródła związane z przebiegiem rewolt społecznych w Toruniu z lat 1515, 1520, 1523. Nie wyklucza się włączenia do edycji także nowego materiału odnalezionego w toku rozproszonych kwerend. Projekt przewiduje zatem dwa główne zadania badawcze – opracowanie merytoryczne tematu i edycję wilkierzy toruńskich (3-4 rkps-y) jako załącznik do monografii. Autorka pragnie kontynuować w przyszłości badania nad tym zagadnieniem rozszerzając je o inne miasta pruskie. Niniejszy projekt będzie początkiem jej prac nad rozprawą habilitacyjną.

Problematyka projektu nawiązuje do kierunku badań nad „soziale Disziplinierung” (dyscyplinowania społecznego), „Gute Policey” (dobrej policji), „Normierung sozialer Wirklichkeit” (normowania społecznej rzeczywistości). Podstawowe znaczenie mają badania G. Oestreicha (1980) i jego koncepcja charakteryzująca epokę średniowiecza jako tą, w której zarządzenia policyjne miały być tylko doraźną reakcją na problemy społeczne. We wczesnej nowożytności natomiast zarządzenia prawa stanowionego miały być już elementem odgórnego procesu ustawodawczego, zakładającego regulację fundamentalnych ludzkich zachowań m.in. w miastach. Te stwierdzenia spotkały się z krytyką badaczy w latach 90. XX w. Podkreślano oddolny udział społeczeństwa w kształtowaniu zapisów zarządzeń krajowych. W analizach związanych z ustanawianiem zapisów antyzbytkowych i porządkowych nawiązywać będę do badań N. Bulsta, który motywów kierujących ustawodawcami w średniowieczu poszukiwał w dążeniach do realizacji ideału homogenicznego społeczeństwa. R. Driever (2000) zwrócił uwagę na leżące u podstaw tworzenia owych ustaw początki paternalizmu rady. Natomiast przygotowanie edycji tekstu źródła odbywać się będzie w porozumieniu z filologiem germanistą, co pozwoli na ustalenie archaicznych form gramatycznych i językowych.

Toruń należał w okresie średniowiecza i wczesnej nowożytności do ośrodków średniej wielkości, dlatego badania przeprowadzone na materiale normatywnym mogą być reprezentatywne dla większej ilości miast pruskich. Niniejszy projekt będzie dobrym punktem wyjścia do dalszych badań porównawczych. Zagadnienia związane z normowaniem
porządku miejskiego w kontekście modelu władzy komunalnej i relacji między zwierzchnością a społeczeństwem miejskim w Polsce były dotąd poruszane marginesowo. Żadne z miast nie pruskich nie było pod tym kątem szczegółowo analizowane. Nie ma także edycji źródłowych wilkierzy toruńskich spełniających krytykę współczesnych edycji.

Projekt finansowany przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie umowy nr UMO-2016/21/D/HS3/02697