Atlas historyczny miast polskich: Toruń, t. 2

Celem projektu jest przygotowanie i publikacja w ramach serii „Atlas historyczny miast polskich” drugiego tomu atlasu Torunia. Projekt ten realizowane jest w ramach ogólnoeuropejskiego przedsięwzięcia zainicjowanego przez Międzynarodową Komisję Historii Miast (International Commission for the History of Towns). Według stanu na wrzesień 2013 pod patronatem Komisji ukazały się atlasy 503 miast z 18 krajów europejskich, które tworzą bazę do badań porównawczych nad urbanizacją Europy i przemianami przestrzennymi miast. Ośrodek toruński w 1993 r. zainicjował publikację „Atlasu historycznego miast polskich”, który był pierwszą tego typu edycją w krajach dawnego blok wschodniego. „Atlas” wydawany jest w wersji polskiej oraz angielskiej lub niemieckiej. Język publikacji oraz funkcjonowanie w ramach międzynarodowego projektu sprawiają, że dzięki temu przedsięwzięciu polskie badania historyczne i urbanistyczne szybko wprowadzane są do międzynarodowego obiegu naukowego. Pierwszy tom atlasu Torunia wydany został w 1995 r. Jego treść odpowiadała zaleceniom Międzynarodowej Komisji Historii Miast przyjętym  w 1968 r., a następnie uzupełnionymi na konferencji Atlas Working Group w 1995 r. Zawierał ona opracowaną na podstawie dwóch map z 1816 i 1828 r. edycję najstarszej pomiarowej mapy przedkatastralnej, reprodukcje kilku najważniejszych map historycznych z okresu XVI-XIX w., autorską mapę rozwoju przestrzennego miasta oraz część tekstową, w której przedstawiono zarys historii miasta i jego rozwoju przestrzennego.
Punktem wyjścia do opracowania koncepcji europejskiego atlasu miast były zainteresowania miastem epoki przedprzemysłowej. Jednak w ostatnich jednak latach coraz wyraźniej zaczęto postulować włączenie do programu atlasów źródeł kartograficznych oraz materiałów historycznych i ikonograficznych z XIX i XX w. (F. Opll, 2012). Kolejnym postulatem współcześnie kierowanym pod adresem wydawców atlasów jest edycja map przy pomocy Geograficznego Systemu Informacyjnego (GIS) i udostępnienie dorobku edytorskiego na nośnikach elektronicznych lub na geoportalach. Realizację tych propozycji rozpoczęli już wydawcy atlasów irlandzkiego oraz węgierskiego, niemieckiego.
Do tych postulatów nawiązuje prezentowany projekt, którego efektem będzie stworzenie georeferencyjnej przestrzennej bazy danych (mapy cyfrowej) zawierającej z jednej strony opracowane cyfrowo mapy historyczne, z drugiej zaś mapy tematyczne przedstawiające wyniki analiz źródeł pisanych, archeologicznych i architektonicznych odnoszących się do rozwoju społecznego i urbanistycznego Torunia. Z tego też względu poza tradycyjną formą publikacji, mapy oraz dane tekstowe i ikonograficzne zostaną opracowane i udostępnione w systemie GIS. Badania obejmą cały okres historyczny miasta, jednak ich punkt ciężkości położony zostanie na okres od XVI do XX w. W ramach projektu opracowana zostanie w skali 1: 2500 niepublikowana i niewykorzystywana w badaniach, najstarsza  mapa katastralna Torunia. Jest ona przechowywana w Archiwum Państwowym w Toruniu. Powstała na podstawie pomiaru geodezyjnego w latach 1862-1877 w 160 arkuszach (o wymiarze A 1) w skali 1: 500.  Poza mapa katastralną opublikowane zostaną mapy historyczne z okresu XVII-XX w., które nie weszły do pierwszego tomu. O wyborze map do edycji decyduje przede wszystkim ich bogata treść, przedstawiająca strukturę przestrzenną i zagospodarowanie miasta i przedmieść. Drugą grupą map tworzy osiem map tematycznych. W przekrojach uwzględniających 1394/1455, 1630, 1793, 1813, lata 80-te XIX w., oraz okres międzywojenny (1935) opracowane zostaną mapy przedstawiające strukturę zawodową i wyznaniową. Opracowane zostaną również mapy rozwoju przestrzennego w okresie od XIII w. do końca XX w. (Krzysztof Mikulski, Agnieszka Zielińska, Jarosław Kłaczkow, Radosław Bugowski) uwzględniające topografię obiektów sakralnych, szkolnych, przemysłowych, obronno-militarnych, formy wykorzystania gruntów, granice własnościowe, przebieg cieków wodnych, infrastrukturę komunikacyjną. Jako podstawa do opracowania map tematycznych obejmujących okres najnowszy wykorzystana zostanie współczesna mapa cyfrowa miasta, która zostanie skorelowana z mapą katastralną. Do każdej mapy tematycznej załączony będzie komentarz historyczny, tabelaryczne zestawienie danych historycznych oraz informacje o źródłach. Komentarze do map o objętości około sześciu arkuszy wydawniczych oraz napisy na mapach przygotowane zostaną w języku polskim i angielskim.

Prezentowany projekt jest od strony formalnej kontynuacją wydawnictwa z 1995 r., jednak w zakresie treści, formy i metody badawczej stanowi całkowicie nowe przedsięwzięcie, które odpowiada na zgłaszane w ostatnich latach potrzeby badawcze. Toruński zespół „Atlasu historycznego miast polskich”, w którego skład wchodzą historycy, kartografowie i historycy sztuki, od 1999 r. opublikował 9 atlasów (Elbląg, Toruń, Chełmno, Grudziądz, Malbork, Giżycko, Świecie, Chojnice, Bydgoszcz), a kilka następnych tomów przygotowanych jest do druku (Włocławek, Ostróda, Mrągowo, Kętrzyn). W dotychczasowych publikacjach stosowaliśmy podstawowy kanon treści atlasów, postulowany przez Międzynarodowej Komisji Historii Miast. O nowatorstwie prezentowanego projektu decyduje zastosowanie - po raz pierwszy w historii prac nad atlasami historycznymi miast - technologii GIS oraz szerokie uwzględnienie map tematycznych. Wybór Torunia jako przedmiotu badań wynika z jednej strony z bardzo rozległej i dobrze zachowanej bazy źródeł kartograficznych, z drugiej zaś ze znacznego zaawansowanie badań nad historią społeczną, rozwojem przestrzennym i urbanistyką, które w dużym stopniu opierają  się na statystycznych bazach danych.
Przygotowana i opublikowana w ramach planowanego projektu mapa katastralna jest najstarszym w pełni wiarygodnym od strony geodezyjnej źródłem kartograficznym do dziejów Torunia. Jej dodatkowa wartość wynika z faktu, że powstała tuż po rozbiórce średniowiecznych i części nowożytnych fortyfikacji, daje więc dokładny obraz podziału i zagospodarowania przestrzeni miejskiej u progu kształtowania się nowoczesnego miasta. Rozmiar mapy (160 arkuszy) i wielka skala znacznie utrudniają jej wykorzystanie w badaniach i praktyce administracyjnej. Dopiero złożenie z oddzielnych arkuszy jednej mapy i jej przeskalowanie w wersji drukowanej do rozmiaru 1:2500 umożliwią jej szerszy obieg naukowy i praktyczny. W wersji cyfrowej mapa będzie dostępna w skali określonej przez użytkownika.  Przygotowane w ramach projektu mapy autorskie pozwolą na ukazanie w „długim trwaniu” - od średniowiecza do współczesności  - procesów zagospodarowania i wykorzystania przestrzeni miejskiej w wyjątkowej dla badań europejskich miast skali dokładności. Opracowanie danych historycznych i kartograficznych w technologii GIS umożliwi zestawiania poszczególnych elementów treści map i planów według wybranych przez użytkownika konfiguracji. Poza celami naukowymi zwarty w atlasie  materiał kartograficzny oraz dane historyczne mogą być wykorzystywane dla szeroko rozumianych celów komunalnych. Wobec rosnącej roli informacji przestrzennej w procesach decyzyjnych dotyczących współczesnego miasta, atlas historyczny Torunia dostarcza danych niezbędnych do  opracowania planów zagospodarowania przestrzeni miejskiej oraz ochrony i zachowania historycznego krajobrazu miejskiego.

Istotą prezentowanego projektu jest połączenie badań historycznych z kartograficznym opracowaniem map cyfrowych. Pierwszy etap badań obejmuje kwerendę archiwalną w Archiwum Państwowym w Toruniu, która koncentrować będzie się na źródła dających kompleksowy obraz struktury społecznej (zawodowej, wyznaniowej) mieszkańców miasta: spisy podatkowe, wykazy zniszczeń wojennych, księgi metrykalne, księgi adresowe. Drugi etap kwerendy obejmować będzie źródła kartograficzne i ikonograficzne. Umożliwi ona zebranie danych dotyczących ukształtowania powierzchni, cieków, wodnych, infrastruktury komunikacyjnej, granic własnościowych, zabudowy mieszkalnej, obiektów użyteczności publicznej, wykorzystania gruntów. Podstawowym celem prac kartograficznych jest przetworzenie papierowych map katastralnych w mapę cyfrową.  W kolejnym etapie badań dane o mieszkańcach i zagospodarowaniu przestrzeni miejskiej pozyskane ze źródeł pisanych i ikonograficznych, poddane zostaną analizie historycznej i przyporządkowane do odpowiednich punktów przestrzeni miejskiej. W tej fazie badań uwzględnione zostaną również artefakty archeologiczne i architektoniczne. Połączenie danych kartograficznych i historycznych pozwoli na utworzenie geoprzestrzennej bazy danych, z której w kolejnym etapie wygenerowane zostaną między innymi mapy tematyczne dla konkretnych przekrojów chronologicznych (1394/1455, 1630, 1793, 1813, lata 80-te XIX w., 1935).
Zestawienie różnych warstw tematycznych z przestrzenią miejską pozwoli na określenie korelacji pomiędzy wybranymi elementami przestrzeni geograficzno-historycznej. W naszym projekcie szczególne znaczenie będą miały przestrzenne i topograficzne uwarunkowania wyboru miejsca zamieszkania i lokalizacji miejsce pracy przez poszczególne grupy zawodowe i wyznaniowe, lokalizacja i oddziaływanie na rozwój miasta poszczególnych obiektów gospodarczych i sakralnych, uwarunkowania infrastruktury komunikacyjnej ze szczególnym uwzględnieniem wpływu obiektów wojskowych i budownictwa militarnego. Należy podkreślić, że w prezentowanym projekcie  uwzględniony zostanie cały obszar miasta w granicach określonych mapą katastralną, a więc także obszary przedmiejskie i wiejskie. Obszerne uwzględnienie XIX i XX w., a więc okresów, w których dokonano likwidacji wewnętrznego (średniowieczno-nowożytnego) i zewnętrznego (XIX-wiecznego) systemu fortyfikacyjnego pozwoli na ukazanie wpływu tego procesu na rozwój urbanistyczny i społeczny miasta.

Istotą prezentowanego projektu jest połączenie badań historycznych z kartograficznym opracowaniem map cyfrowych. Pierwszy etap badań obejmuje kwerendę archiwalną w Archiwum Państwowym w Toruniu, która koncentrować będzie się na źródła dających kompleksowy obraz struktury społecznej (zawodowej, wyznaniowej) mieszkańców miasta: spisy podatkowe, wykazy zniszczeń wojennych, księgi metrykalne, księgi adresowe. Drugi etap kwerendy obejmować będzie źródła kartograficzne i ikonograficzne. Umożliwi ona zebranie danych dotyczących ukształtowania powierzchni, cieków, wodnych, infrastruktury komunikacyjnej, granic własnościowych, zabudowy mieszkalnej, obiektów użyteczności publicznej, wykorzystania gruntów. Podstawowym celem prac kartograficznych jest przetworzenie papierowych map katastralnych w mapę cyfrową.  W kolejnym etapie badań dane o mieszkańcach i zagospodarowaniu przestrzeni miejskiej pozyskane ze źródeł pisanych i ikonograficznych, poddane zostaną analizie historycznej i przyporządkowane do odpowiednich punktów przestrzeni miejskiej. W tej fazie badań uwzględnione zostaną również artefakty archeologiczne i architektoniczne. Połączenie danych kartograficznych i historycznych pozwoli na utworzenie geoprzestrzennej bazy danych, z której w kolejnym etapie wygenerowane zostaną między innymi mapy tematyczne dla konkretnych przekrojów chronologicznych (1394/1455, 1630, 1793, 1813, lata 80-te XIX w., 1935).
Zestawienie różnych warstw tematycznych z przestrzenią miejską pozwoli na określenie korelacji pomiędzy wybranymi elementami przestrzeni geograficzno-historycznej. W naszym projekcie szczególne znaczenie będą miały przestrzenne i topograficzne uwarunkowania wyboru miejsca zamieszkania i lokalizacji miejsce pracy przez poszczególne grupy zawodowe i wyznaniowe, lokalizacja i oddziaływanie na rozwój miasta poszczególnych obiektów gospodarczych i sakralnych, uwarunkowania infrastruktury komunikacyjnej ze szczególnym uwzględnieniem wpływu obiektów wojskowych i budownictwa militarnego. Należy podkreślić, że w prezentowanym projekcie  uwzględniony zostanie cały obszar miasta w granicach określonych mapą katastralną, a więc także obszary przedmiejskie i wiejskie. Obszerne uwzględnienie XIX i XX w., a więc okresów, w których dokonano likwidacji wewnętrznego (średniowieczno-nowożytnego) i zewnętrznego (XIX-wiecznego) systemu fortyfikacyjnego pozwoli na ukazanie wpływu tego procesu na rozwój urbanistyczny i społeczny miasta.

Projekt finansowany przez: