Pierwsze zebranie Towarzystwa Naukowego w Toruniu po zakończeniu II wojny światowej

Damian Kleczka

Wybuch II wojny światowej stanowił niezaprzeczalnie najtragiczniejszy moment w historii Polski XX wieku. Zniszczenia oraz śmierć milionów ludzi, spowodowane działaniami wojennymi i ustanowionymi okupacjami na obszarach II Rzeczypospolitej, na stałe wpisały się w kanon polskiej historiografii, przypominając o trudach, z jakimi musiało mierzyć się społeczeństwo zarówno w trakcie wojny, jak i po jej zakończeniu. Polityka wojenna III Rzeszy nie ominęła Towarzystwa Naukowego w Toruniu, które po zastoju działalności na czas wojny oraz dotkliwych stratach kadrowych, musiało na nowo zorganizować się w zupełnie nowej rzeczywistości powojennej. 

Po zajęciu miasta 7 września 1939 r., niemieccy okupanci rozpoczęli bezwzględną działalność likwidowania polskich struktur naukowych i kulturalnych, w których czołową rolę odgrywało właśnie TNT, stanowiące przed wojną główny ośrodek rozwoju polskiej nauki na Pomorzu. Dokonano więc zarekwirowania majątku oraz księgozbioru Towarzystwa, jednak główna uwaga okupanta skupiła się na jego członkach, którzy jako przedstawiciele inteligencji i duchowieństwa, wpisywali się w kanon „warstwy przywódczej”, odpowiedzialnej za propagowanie i rozwój polskiej tożsamości. W wyniku polityki okupacyjnej Niemiec, śmierć w obozie w Stutthof poniósł prezes TNT ks. Alfons Mańkowski, zaś przez cały okres wojny zginęło łącznie 51 członków zwyczajnych Towarzystwa.

Okupacja Torunia trwała do 1 lutego 1945 r., kiedy to do miasta, po prowadzonych wcześniej walkach, wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Upadek struktur niemieckich nie oznaczał jednak możliwości natychmiastowej odbudowy struktur TNT, wręcz przeciwnie – najważniejsze sprawy, na których skupiono się w pierwszej kolejności, dotyczyły kwestii utworzenia nowych struktur administracyjnych oraz zabezpieczania aprowizacji miasta. Naturalnym był więc stan, w którym życie naukowo-kulturalne zostało zepchnięte na dalszy plan. Należy również zaznaczyć, że w pierwszych tygodniach po wyparciu Niemców, Toruń nie dysponował odpowiednio dużą kadrą ludzi zdolnych do reaktywacji przedwojennej działalności naukowej, w tym samego Towarzystwa Naukowego.

Sytuacja ta nie trwała jednak długo. Wkrótce do Torunia zaczęli bowiem przybywać profesorowie oraz pracownicy naukowi związani ze znajdującymi się na dawnych Kresach Wschodnich ośrodkami uniwersyteckimi: Uniwersytetem Stefana Batorego w Wilnie oraz Uniwersytetem Jana Kazimierza we Lwowie. W związku z podjęciem decyzji o utworzeniu w Toruniu ośrodka akademickiego, ich obecność w mieście stała się kluczowym punktem dla działań zmierzających do reaktywacji życia naukowego. Akcja organizacji uniwersytetu objęła również Towarzystwo Naukowe - mieszczącej się wciąż w budynku przy ul. Wysokiej 16 Bibliotece Miejskiej im. Mikołaja Kopernika, nadano tymczasowo status biblioteki uniwersyteckiej. W tym kontekście oczywista stała się więc potrzeba reaktywacji działalności TNT, które dzięki obecności w Toruniu wykwalifikowanych badaczy, zyskało szansę na budowę nowej kadry i wznowienia swej działalności, na zupełnie nowym poziomie naukowym.

Koncepcje odbudowy Towarzystwa Naukowego zaczął propagować w maju 1945 r. Polski Związek Zachodni, który podjął nawet próbę zgromadzenia dawnych członków TNT oraz zwerbowania nowych. Akcja ta wzbudziła jednak niepokój ks. Pawła Czaplewskiego, który wciąż pełnił urząd wiceprezesa. Wskazywał on, że PZZ jako organizacja polityczna nie powinna angażować się w sprawy Towarzystwa, którego praca ma charakter całkowicie apolityczny. Obaw co do intencji wobec TNT dostarczył ks. Czaplewskiemu sam Związek, który wskazywał na użyteczność pracy Towarzystwa w kontekście włączenia do Polski nowych ziem (Śląsk, Pomorze Zachodnie, część dawnych Prus Wschodnich).

Działania związane z reaktywacją Towarzystwa Naukowego w Toruniu wkroczyły w decydującą fazę w czerwcu 1945 r., kiedy to grupka dawnych członków, podjęła decyzję o zwołaniu posiedzenia w dniu 12 czerwca, przyjmując za podstawę działania przedwojenny statut. Na miejsce zebrania wyznaczono budynek przy ul. Wysokiej 16. Na zgromadzenie przybyło trzynaście osób. Na tym etapie celem członków nie było jeszcze całkowite uporządkowanie spraw organizacyjnych, lecz raczej pewne zapoznanie się z sytuacją TNT i wskazanie kierunków dalszych prac, dlatego też zebranie zwołane 12 czerwca, jak zaznaczono w jego protokole, miało charakter bardziej informacyjny.

Po otwarciu zebrania, Emma Skobejko przedstawiła przygotowany wcześniej spis przedwojennych członków TNT, którzy ponieśli śmierć w czasie trwania wojny, choć ten nie był wówczas kompletny, gdyż zawierał 46 nazwisk. Wiceprezes Czaplewski omówił szczegółowo los poległego w obozie Stutthof prezesa ks. A. Mańkowskiego. Pamięć poległych działaczy Towarzystwa obecni na posiedzeniu uczcili powstaniem i chwilą ciszy. Następnie głos zabrała Helena Piskorska, która wygłosiła w referat poświęcony przedwojennemu stanowi TNT, skupiając się szczególnie na pracy Wydziału Historyczno-Archiwalnego.

Zebrani zdawali sobie sprawę z potrzeby podjęcia działań, zmierzających do ponownego zorganizowania Towarzystwa, szczególnie w zakresie organizacji wewnętrznej. Po rozmowach i przy poparciu wiceprezesa, zwyciężyła ostatecznie koncepcja przyjęcia dawnego statutu za wciąż obowiązujący. Zgodnie więc z regulaminem, ks. Czaplewski ogłosił ustąpienie powołanych jeszcze przed wojną władz TNT, gdyż ich kadencja już wygasła, a dodatkowo zarząd nie był faktycznie zdolny do pracy z racji jego zdekompletowania. Poza kwestią przyjęcia nowych składek oraz decyzji o dokonaniu przeglądu ocalałego dorobku Towarzystwa, podjęto również decyzję o zwołaniu walnego zebrania, które dokona wyboru członków nowego zarządu. Datę kolejnego posiedzenia wyznaczono na 17 lipca.

Zebranie Towarzystwa Naukowego w Toruniu z 12 czerwca 1945 roku, mimo że miało głównie charakter informacyjny i nie podjęto na nim przełomowych decyzji, stanowiło fundamentalny moment w procesie powojennej reaktywacji Towarzystwa. Uczestnicy uczcili pamięć poległych członków, przyjęli przedwojenny statut jako nadal obowiązujący oraz ogłosili wygaśnięcie mandatu dawnych władz. Spotkanie to zapoczątkowało reorganizację struktury TNT, wyznaczyło kierunki dalszych działań i przygotowało grunt pod reorganizację Towarzystwa w powojennej Polsce.

Bibliografia:

Źródła archiwalne

Archiwum Państwowe w Toruniu:

- Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Protokoły zebrań zarządu i walnych zgromadzeń Towarzystwa Naukowego w Toruniu, sygn. 16.  

Źródła drukowane

- Po siedmiu latach, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1939-1945, t. 11 nr 5/12,
s. 105.

- Kronika bieżąca, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1946, t. 12 nr 1/5, s. 96.

Parsa

- Towarzystwo Naukowe w Toruniu, „Ziemia Pomorska”, 18 V 1945 r., nr 59, s. 3.

- Przeszło 60 lat w służbie polskiej nauki i kultury na Pomorzu. Pierwsze po okupacji zebranie Towarzystwa Naukowego w Toruniu, „Robotnik Pomorski”, 15 VI 1945 r., nr 27, s. 3.

Literatura

Markowska Iwona, Uwarunkowania życia kulturalnego w powojennym Toruniu, [w:] Historia Torunia,  t. 4 cz. 1, red. Ryszard Sudziński, Toruń 2020, s. 281-346.

Serczyk Jerzy, W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1945-1975, [w:] Dzieje Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1875-1975, t. 2,red. Marian Biskup, Toruń 1978, s. 5-146.

Serczyk Jerzy, Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Krótki zarys dziejów, Toruń 1999.